Morele systemen; hoe leiders kunnen depolariseren en verbinden

Als trainers en L&D-professionals hebben we vaak de taak om leiders te ontwikkelen die zowel richting geven als verbinding maken. Maar hoe help je leiders zich bewust te worden van hun positie en gedrag ten opzichte van hun team? Het antwoord kan liggen in een eenvoudig maar krachtig onderscheid: horizontale en verticale moraliteit.

Door dit concept te integreren in je leiderschapstraining, kunnen leiders inzicht krijgen in hoe ze communiceren, beslissingen nemen en invloed uitoefenen – en ontdekken wanneer ze (onbedoeld) hiërarchisch gedrag vertonen waar ze juist verbinding willen creëren.

Wat is horizontale en verticale moraliteit?

1. Verticale moraliteit
Hier draait het om hiërarchie, autoriteit en controle. De leider positioneert zichzelf 'boven' het team en gebruikt macht, regels of tradities als morele rechtvaardiging. Denk aan uitspraken als:
- "Doe het maar gewoon zoals ik zeg."
- "Ik ben hier de expert, dus volg mij."

2. Horizontale moraliteit
Dit is gebaseerd op gelijkwaardigheid, samenwerking en wederkerigheid. De leider plaatst zich 'naast' het team en streeft naar gedeelde verantwoordelijkheid. Typische uitspraken zijn:
- "Wat denken jullie dat hier de beste aanpak is?"
- "Laten we dit samen uitproberen en van elkaar leren."

Waarom is dit belangrijk voor leiders?
Veel leiders denken dat ze al horizontaal werken – ze willen immers open, benaderbaar en coachend zijn. Maar in de praktijk sluipt verticaal gedrag er vaak in. Zeker onder druk, bij weerstand of wanneer deadlines naderen. Dit kan leiden tot minder betrokken teams, weerstand en een gevoel van afstand.

Door leiders te laten reflecteren op hun gedrag – wanneer ze verticaal handelen en wanneer ze horizontaal handelen – kun je hen helpen bewuster en effectiever te communiceren.

Hoe gebruik je dit in je training?

1. Bewustwording creëren
Introduceer de termen horizontaal en verticaal en gebruik herkenbare voorbeelden:
    - "Stel je voor dat je team worstelt met een taak. Wat zeg je?"
    - Verticaal: "Dit is hoe het moet, volg mijn instructies."
     - Horizontaal: "Hoe denken jullie dat we dit samen kunnen oplossen?"

2. Oefeningen met herkenbare uitspraken
Laat leiders oefenen met het herkennen van horizontale en verticale uitspraken. Hier zijn enkele zinnen die ze kunnen classificeren:
    - "We doen dit nu op mijn manier, anders komen we niet vooruit." (Verticaal)
    - "Wat kunnen we samen bedenken om dit slimmer aan te pakken?" (Horizontaal)
    - "Jullie hoeven het niet leuk te vinden, als het maar gebeurt." (Verticaal)
    - "Wie heeft een idee hoe we dit op een betere manier kunnen doen?" (Horizontaal)

Tip: Laat deelnemers de uitspraken omschrijven in hun eigen woorden en reflecteren: "In welke situaties ben ik zelf verticaal?"

3. Oefensituaties en feedback
Organiseer praktijksituaties waarin leiders typische lastige situaties oefenen, zoals:
    - Een teamlid presteert ondermaats.
    - Er is weerstand bij een verandering.
    - Deadlines dreigen niet gehaald te worden.

Vraag hen om de situatie eerst verticaal op te lossen en daarna horizontaal. Laat de groep feedback geven: "Hoe voelde het verschil? Welke benadering werkte beter?"

4. Reflectie op leiderschapsstijl
Sluit af met persoonlijke reflectie:
- "Wanneer neig ik naar verticaal leiderschap? Wat triggert dat gedrag?"
- "Hoe kan ik bewuster kiezen voor horizontale interactie, zelfs in stressvolle situaties?"

De kracht zit in de balans
Let op: het gaat hier niet om verticale moraliteit afkeuren. Soms is verticale sturing nodig: bij crisis, urgentie of gebrek aan richting. Maar leiders moeten leren deze stijl bewust in te zetten en niet als automatische piloot te gebruiken.

De echte kunst is balanceren:
- Gebruik horizontaal leiderschap om samenwerking, vertrouwen en betrokkenheid te vergroten.
- Schakel naar verticaal leiderschap wanneer duidelijke kaders en beslissingen nodig zijn.

Bron
De begrippen horizontale en verticale moraliteit zijn geïnspireerd door het werk van Jonathan Haidt, sociaal psycholoog en auteur van "The Righteous Mind" (2012). Haidt onderzoekt morele fundamenten en hoe mensen verschillende morele systemen toepassen in sociale relaties. Zijn ideeën vormen een rijke basis voor leiderschapsontwikkeling, waarbij de balans tussen autoriteit en samenwerking centraal staat.

Tot slot: een oproep aan trainers en L&D-ers
Door horizontale en verticale moraliteit in je leiderschapstraining te integreren, geef je leiders een spiegel én praktische tools. Ze ontdekken hoe ze hun gedrag kunnen afstemmen op de situatie en zo het beste uit hun team kunnen halen.